Piramidy
Piramidy – olbrzymie budowle, cuda starożytnego świata i symbol Egiptu. Te pod każdym względem imponujące budowle od wielu lat pobudzały wyobraźnię odwiedzających je turystów. Na przestrzeni dziejów powstało wiele teorii na temat ich przeznaczenia, z naukowego punktu widzenia nie budzi ono jednak wątpliwości – były jednym z największych osiągnięć architektury sepulkralnej w historii ludzkości.
Te olbrzymie budowle ewoluowały od schodkowej piramidy w Sakkarze, osiągając szczytowy rozwój w postaci Wielkiej Piramidy w Gizie i towarzyszących jej konstrukcji. Budowane dla faraonów, a później także ich małżonek wzięły swój początek od mastab – prostych budowli z cegły mułowej z komorą grobową pod ziemią. Mastaby wznoszono aż do początków III dynastii1, kiedy władca Dżeser dał swojemu architektowi imieniem Imhotep wolną rękę w zaprojektowaniu swojego grobowca. Ten postanowił zastosować nowy materiał – kamienne bloki i wznieść sześć coraz mniejszych mastab, jedna na drugiej. W ten sposób powstała pierwsza piramida – piramida schodkowa Dżesera2.
Wybitnym dokonaniem Imhotepa było przełożenie charakterystycznych cech budownictwa ceglano-trzcinowego na materiał kamienny. Architekt dołożył starań, aby w detalach oddać choćby symbolicznie przywiązanie do tradycyjnych materiałów – przykładem są tu kolumny ze żłobieniami, wyobrażające wiązki trzciny3.
Kształt piramidy miał znaczenie symboliczne. Pochyłe ściany budowli uważano za drogę, którą władca przemierzał ku niebiosom. W czasach swej świetności konstrukcje te pokryte były lśniącym, białym wapieniem, a czubek ostrosłupa wieńczył piramidion pokryty błyszczącym metalem, odbijającym promienie słońca. Taki sposób dekoracji nawiązywał do kultu słońca, zajmującego czołowe miejsce w staroegipskiej religii.
Budowa piramid
Niektórzy entuzjaści tematyki starożytnego Egiptu powątpiewają w zdolność jego mieszkańców do wzniesienia tych imponujących budowli. Przypisują ich autorstwo przedstawicielom innych cywilizacji, siłom nadprzyrodzonym czy nawet przybyszom z kosmosu. Nauka potrafi jednak wytłumaczyć powstanie piramid, choć uczeni przyznają, że ich konstrukcja, zwłaszcza przy użyciu narzędzi dostępnych w ówczesnej epoce wymagała ogromu pracy, precyzji i determinacji.
Samo wykucie z kamieniołomu bloków skalnych użytych do budowy piramid – a niektóre ważą po siedem i pół tony – oraz przetransportowanie ich na plac budowy było tytaniczną pracą. Bloki wykuwano za pomocą dłut miedzianych i być może żelaznych, oraz tłuków z krzemienia, kwarcu i diorytu1. Pomagano sobie drewnianymi drągami, stosując dźwignie i być może stosowano polewane wodą drewniane kliny, które pęczniejąc rozrywały skałę. Bloki transportowano następnie saniami i na drewnianych rolkach, a czasem, ze znacznych odległości na pokładach barek po Nilu.
Projektowanie piramidy, co odpowiedzialny władca zlecał już w początkach swego panowania, rozpoczynało się od wyznaczenia odpowiedniego miejsca na królewski grobowiec. Pod uwagę brano wspomniane już symboliczne znaczenie usytuowania (wierzono, że królestwo zmarłych leży na zachodzie), a także względy praktyczne, jak odległość do kamieniołomów, podłoże, które musiało być litą skałą, aby wytrzymać ciężar konstrukcji, a także odpowiednia ilość przestrzeni, którą miały w przyszłości wypełnić wszystkie budowle kompleksu grobowego – oprócz samej piramidy musiano przecież wznieść świątynie i wyznaczyć miejsce na groby dostojników, którzy dostąpili zaszczytu, by spocząć w pobliżu władcy.
Drużyny kamieniarzy rozpoczynały pobieranie i obróbkę kamienia, gdy architekci rozpoczynali pracę według projektu. Położenie ustalano prawdopodobnie według gwiazd, kierując ściany na cztery strony świata. Wyrównywano teren, wykorzystując ewentualne wzniesienie, włączając je do budowanej piramidy. Następnie wykuwano podziemne części budowli, a więc przede wszystkim komorę grobową. Rozpoczynało się także usypywanie ramp ziemnych, pozwalających na transport bloków kamiennych. Takie rampy stosowano przez cały etap budowy piramidy, aby wznieść skalny surowiec na wysokie partie konstrukcji. Na koniec rozbierano je, pozostawiając gotowy grobowiec. Specjaliści uważają, że podobną techniką posługiwano się przy budowie każdej z piramid2.
Kiedy zasadnicza konstrukcja była już ukończona, ściany wykańczano licówką z białego wapienia z kamieniołomów w Tura, na wschodnim brzegu Nilu. Wokół centralnej budowli wznoszono wiele innych, mniejszych, tworząc cały kompleks służący odprawianiu kultu zmarłych. Zasadniczo kompleks taki składał się z piramidy, okolonej kamiennym murem, świątyni grobowej od wschodu i kaplicy przed wejściem – od północy; małej piramidy obrzędowej od południa, dołów na ceremonialne łodzie, oraz długiej rampy, z drogą na podwyższeniu, która łączyła mur okalający piramidę z dolną świątynią, znajdującą się w pobliżu pól uprawnych. Owa świątynia była oficjalnym wejściem do całego kompleksu. W świątyni tej odbywał się proces mumifikacji i wszystkie obrzędy związane z pogrzebem.
Oczywiście całe przedsięwzięcie wymagało wspaniałej organizacji i logistyki – zakwaterowania pracowników, dostarczenie im pożywienia i wody do picia. Narzędzia i wyposażenie rozdzielano pomiędzy nich z magazynów królewskich.
Budowa piramidy wymagała nie tylko olbrzymiego wkładu pracy, ale też czasu. Herodot podaje, że budowa piramidy Chufu (Chefrena) zajęła trzydzieści lat, przy czym pracowało sto tysięcy robotników, w zmieniających się co trzy miesiące brygadach.
Warto przedstawić najbardziej znaczące z tych imponujących budowli, posługując się kolejnością chronologiczną, która obrazuje jednocześnie, jak ewoluowały koncepcja i kształt królewskich grobowców.
Piramida schodkowa w Sakkarze
Pierwszą z piramid starożytnego Egiptu jest słynna piramida schodkowa w Sakkarze. Poświęcona jest faraonowi Dżeserowi, z III dynastii, władającemu w latach 2654-2635 p.n.e. . Nierozerwalnie łączy się ona jednak z inną postacią – osobie w decydującym stopniu odpowiedzialnej za jej kształt– architektowi królewskiemu, a jednocześnie wezyrowi, zarządcy Wielkiego Domu i Wielkiemu Kapłanowi Heliopolis. To tylko część tytułów jakie zdobył Imhotep – człowiek, który nie posiadając królewskiego pochodzenia własnymi siłami wybił się na wyżyny pozycji społecznych1. Imhotep zdobył olbrzymi autorytet w swoich czasach, a jako kapłan sprawował najwyższy urząd religijny w kraju. Po latach stał się postacią legendarną, oddawano mu boską cześć i utożsamiano z synem boga Ptaha. W Okresie Późnym budowano mu świątynie i czczono w najodleglejszych zakątkach Egiptu.
Piramida schodkowa Dżesera była pierwszą budowlą w której na taką skale wykorzystano elementy kamienne. Olbrzymim wyzwaniem musiało być opracowanie nowych technik i projektów – wszak wszystkie poprzednie grobowce wznoszono z cegły mułowej.
Piramidę Dżesera budowano w kilku etapach – za każdym razem powiększając pierwotną konstrukcję. Ostatecznie osiągnęła ona wymiary 121 x 109 x 62 m.
Kompleks zawierał oprócz piramidy i świątyń i grobowców rodziny faraona, dodatkowy grób, który najprawdopodobniej nie był przeznaczony do rzeczywistego pochówku. Uważa się, że stanowił on tzw. cenotaf (grób symboliczny), służący celom obrzędowym.
Cały kompleks, wraz ze wszystkimi budowlami osiągnął powierzchnię 12,5 hektara.
Piramida łamana w Daszur
Założyciel IV dynastii, potężny faraon Snofru postanowił umieścić swoją nekropolię w Daszur, na górującym nad Memfis płaskowyżu libijskim. Faraon ten zasłynął budową świątyń, pozyskaniem olbrzymich ilości drewna cedrowego z Libanu, i wyprawami wojennymi na południowe obrzeże Egiptu.
Podobnie jak poprzedzająca ją piramida w Medum, której budowę rozpoczął władca Huni, po którym schedę przejął Snofru1, zakładając nową dynastię, piramida łamana budowana była etapami. Nadało to jej unikalny kształt, od którego wzięła swą współczesną nazwę. Wbrew powszechnemu przekonaniu, ta uważana za przejściową pomiędzy piramidą schodkową, a piramidą o gładkich ścianach forma nie była zamierzoną. Prawdopodobnie kształt taki podyktowany został niepowodzeniami podczas budowy, kiedy konstrukcja uległa naruszeniu na skutek niedostatecznej wytrzymałości gruntu. Pierwotny projekt o wymiarach podstawy 127x127 metrów zastąpiono nieco większym, o boku długości 188 metrów. Wtedy ponownie okazało się, że budowla zagrożona jest runięciem. Wówczas zdecydowano się zmniejszyć masę ostatecznej konstrukcji, redukując wysokość z planowanych 129,5 metra do 105 metrów poprzez zmniejszenie od połowy piramidy kąta nachylenia ścian. Piramida łamana posiadała jako pierwsza skomplikowany system korytarzy i komór, jako zabezpieczenie przed rabusiami. Nie została jednak wykorzystana przed Snofru na miejsce ostatecznego spoczynku.
Czerwona piramida w Daszur
Doświadczenie budowniczych przy wznoszeniu dwóch poprzednich piramid zaprocentowało podczas konstrukcji trzeciej piramidy Snofru. Ukończono ją jako pierwszą w historii Egiptu piramidę zaprojektowaną i wykonaną do końca w kształcie ostrosłupa o gładkich ścianach1.
Wbrew współczesnej nazwie, ściany piramidy nie zawsze miały czerwonawe zabarwienie. Starożytni Egipcjanie znali ją jako Połyskującą piramidę – pierwotnie pokryta była ona błyszczącym, białym wapieniem z kamieniołomów w Tura. Oblicowanie odpadało od ścian na przestrzeni wieków, w średniowieczu było także pozyskiwane na poczet konstrukcji budynków w Kairze. Usunięcie wapiennej licówki odsłoniło materiał budowlany pod nią – gorszej jakości czerwony wapień z pobliskich kamieniołomów.
Co ciekawe, jest to jedyna piramida nie posiadająca części podziemnej – wszystkie komory znajdują się w korpusie, na poziomie gruntu bądź ponad nim.
W konstrukcji trzech komór zastosowano strop typu wspornikowego, występujący także w komorach piramidy łamanej.
Pod względem wielkości podstawy jest to druga największa piramida, po Wielkiej piramidzie w Gizie. Długość boku podstawy wynosi 220 metrów, natomiast wysokość 105 metrów, ustępując pod tym względem tylko Wielkiej piramidzie i towarzyszącej jej piramidzie Chefrena.
Wielka Piramida w Gizie
Szczytowym osiągnięciem budowniczych piramid jest stojąca w Gizie piramida Chufu, znanego też pod greckim mianem Cheopsa. Zaliczana jest do siedmiu starożytnych cudów świata i jest jednocześnie najstarszym, oraz najlepiej zachowanym z nich. Konstrukcję ukończono około roku 2560 p.n.e., trwała ona od kilkunastu do dwudziestu lat. Przed prawie cztery tysiąclecia stanowiła najwyższy obiekt wzniesiony przed człowieka, mierząc 146,5 metra wysokości. Bok podstawy ma długość 230,4 metra.
Niewiele jest szczegółowych wiadomości na temat faraona, który rękami swoich robotników wzniósł największą z piramid. Panował 23 lata, w okresie 2547-2534 p.n.e., będąc nastepcą Snofru. Za jego czasów miał miejsce wielki rozwój artystyczny cywilizacji starożytnego Egiptu – być może charakter władcy jako mecenasa sztuki miał wpływ na powstanie jego grobowca, który nie tylko pod każdym względem przewyższył dokonania jego poprzednika, ale także pozostał najbardziej imponującym przez kolejne wieki historii Egiptu. Wiadomo, że pomniki Chufu stawiano tysiące lat po jego śmierci, a on sam był otoczony niezmiernym szacunkiem w świadomości starożytnych mieszkańców krainy nad Nilem.
Piramida zawiera kilka nieukończonych komór – prawdopodobnie plan jej wnętrza zmieniał się kilkukrotnie w czasie konstrukcji. Najbardziej imponującym pomieszczeniem jest Wielka Galeria – korytarz długości 47 metrów i wysokości 8,5 metra. Prawdopodobnie służyła do zmagazynowania granitowych bloków, którymi po zakończeniu budowy zablokowano prowadzący do niej korytarz. Na końcu wielkiej galerii znajduje się długi na 8,4 metra korytarz, prowadzący do Komory Króla. Znajduje się w niej pusty sarkofag, umieszczony już w trakcie budowy. Ściany wykonano z polerowanego czerwonego granitu. Niezwykła jest konstrukcja stropu komory – wykonanego z dziewięciu monolitycznych płyt granitu o łącznej wadze 400 ton. Nad nimi umieszczono pięć przestrzeni odciążających, mających na celu zabezpieczenie stropu Komory Króla przed zawaleniem.
Historyk Herodot podaje szczegółowy, lecz mijający się z prawdą opis, dotyczący konstrukcji imponującej budowli. Informacji dostarczyli mu prawdopodobnie kapłani, żyjący w jego czasach. Pisze on tak:
Aż do króla Rampsynita panował w Egipcie w pełni ład prawny, jak opowiadali [kapłani] i Egipt cieszył się wielkim dobrobytem, a po nim król Cheops [Chufu] przywiódł go do skrajnej nędzy. Zamknął on bowiem wszystkie świątynie i naprzód powstrzymał Egipcjan od składania ofiar, następnie wszystkim rozkazał, żeby dla niego pracowali. Otóż jednym wyznaczono, żeby z kamieniołomów w Górach Arabskich wlekli kamienie aż do Nilu. Skoro kamienie przeprawiono na statkach przez rzekę, polecił odbierać je innym i wlec ku tzw. Górom Libijskim. Pracowało zaś kolejno trzy miesiące po dziesięć miriad ludzi. Okres dziesięciu lat zszedł udręczonemu ludowi na budowie drogi, po której wlekli kamienie, a którą wybudowali jako dzieło nie o wiele mniejsze, moim zdaniem od samej piramidy; długość jej bowiem wynosi pięć stadiów, szerokość dziesięć sążni, wysokość, tam gdzie jest stosunkowo najwyższa, osiem sążni, a jest z wygładzonego kamienia, w którym są wyrżnięte figury. Zatem dziesięciu lat wymagała budowa tej drogi i podziemnych komór na owym wzgórzu, na którym stoją piramidy; te komory kazał sobie wybudować jako grobowce na wyspie, skierowawszy tam kanał Nilu. A na budowie samej piramidy upłynął czasokres dwudziestu lat. Jest ona czworoboczna, a każdy jej bok ma osiem pletrów i tyleż wynosi jego wysokość; sporządzona jest z wygładzonych i jak najdokładniej dopasowanych płyt kamiennych, a żadna płyta nie jest mniejsza niż trzydzieści stóp.
Zbudowano tę piramidę w taki sposób: w odstępach które jedni schodami, drudzy stopniami nazywają. Po zdobieniu pierwszego odstępu dźwigali resztę kamieni w górę machinami, które sporządzili z krótkich drewien, unosząc głazy z ziemi na pierwszy rząd odstępów. Ilekroć kamień wydostał się na ten rząd, kładziono go na inną machinę, która stała na pierwszym rzędzie stopni, a z tego wyciągano go za pomocą innej machiny na drugi rząd. Ile bowiem było rzędów stopni, tyle było machin, albo też przenoszono tę samą machinę, ponieważ była jedyna i łatwa do niesienia, na każdy szereg, ilekroć z niej kamień wyjęli (wolę podać oba sposoby, jak o nich opowiadają). Najwyższa część piramidy naprzód została ukończona, następnie wykonali przylegające do niej części, wreszcie wykończyli przyziemne i najniższe części1...
Przekaz ten zawiera wiele błędów – budowa trwała znacznie krócej, niż podaje Herodot2, podobnie kamień na budowę rdzenia nie był sprowadzany wodą, ani nie zatopiono wodą podziemi piramidy. Tak samo nie zgadza się wysokość budowli podawana przez Herodota. Przekłamania te wynikają prawdopodobnie z tego, że podróżnik został wprowadzony w błąd przez tłumaczy. Diodor Sycylijski podaje inną metodę przenoszenia bloków skalnych – w odróżnieniu od Herodota nie uważa on, podobnie jak współcześni archeolodzy, że zastosowano drewniane maszyny, lecz podaje iż piramidę wzniesiono używając ramp ziemnych.
W otoczeniu Wielkiej Piramidy znajdowała się umieszczona po wschodniej stronie świątynia – do dzisiaj zachowały się tylko fundamenty i część bazaltowej posadzki dziedzińca. Wokół budowli odnaleziono znajdowało się pięć umieszczonych w dołach łodzi o znaczeniu religijnym. Ponadto Wielkiej Piramidzie towarzyszą trzy mniejsze – przeznaczone dla trzech żon faraona.
Sfinks
Choć piramidy Chafre i Menkaure w Gizie nie zostaną tutaj opisane, warto wspomnieć o innym dziele wzniesionym za czasów panowania Chafre. Mimo że wzniesiona dla niego piramida niewiele ustępuje budowli jego ojca, Chufu, to tym, co najbardziej odróżnia jej kompleks od tego, który otacza jej większą sąsiadkę jest posąg wielkiego lwa o ludzkiej twarzy – Sfinks.
Pierwotna nazwa tego pomnika pozostaje nieznana, lecz w okresie Nowego Państwa nazywano go Hor-em-akhet – Horus horyzontu. Miano Sfinksa pochodzi z greckiego określenia mitycznej bestii – uskrzydlonego lwa z ludzką głową.
Posąg został w pełni odsłonięty w roku 1926, wcześniej prezentując odwiedzającym zaledwie głowę i szyję. Żaden inny faraon nie umieścił podobnego obiektu w swoim kompleksie piramidy. Powód powstania był prawdopodobnie podyktowany przypadkiem – Sfinks znajduje się w miejscu, z którego czerpano materiał na budowę nekropolii. Po wybraniu najlepszego, twardego surowca, w niecce kamieniołomu pozostała masa miękkiej skały. Naruszające harmonię otoczenia królewskiego grobowca skalne wzgórze należało usunąć, lub zagospodarować w inny sposób. Wybrano drugą możliwość. Kamieniarze faraona przekształcili więc je w największą do dzisiaj monolityczną statuę na świecie - mierzącego 57 metrów długości i 20 wysokości olbrzymiego lwa z twarzą faraona Chafre1 (Jednak najnowsze hipotezy podają, że posąg ten został wzniesiony przed okresem panowania Chafre – przez innego syna Chufu, Dżedefre, poprzedzającego Chafre w rządach. Twarz posągu miała być pierwotnie przedstawiać bądź to oblicze ojca Dżedefre, Chufu, bądź też głowę boga nekropolii Anubisa, a następnie zostać przekuta na podobieństwo jednego z faraonów Średniego Państwa).
Miękki materiał, w którym wyrzeźbiono posąg podlegał łatwo erozji, stąd z biegiem lat następni władcy dokonali napraw kamiennymi blokami. Oblicze Sfinksa również nie oparło się upływowi lat. Znaną opowieść o tym, iż nos posągu miał być uszkodzony w wyniku ćwiczeń artyleryjskich armii Napoleona należy włożyć między bajki. Historyk arabski El Makrizi, żyjący już w XV wieku podaje:
Żył w naszych czasach człowiek imieniem Saim el-Dahr, który był derwiszem. Człowiek ów pragnąc uzdrowić sprawy religii udał się do piramid i oszpecił twarz Abdul-Hol [arabska nazwa Sfinksa], która od owego czasu aż do dziś pozostaje w tym stanie. Od czasu tego oszpecenia piasek wdarł się na ziemie uprawne w Giza, a ludzie przypisują to skutkom oszpecenia Abdul-Hol.
Już w czasach starożytnych posąg został przysypany przez pustynny piach. Starożytne dokumenty opisują opowieść o księciu Totmesie, synu Amenhotepa II, który polując w okolicy spoczął w cieniu Sfinksa. Przyśnił mu się sen, w którym bóg obiecał mu tron Egiptu, jeśli ten usunie piasek zalegający rzeźbę. Totmes dotrzymał swojej części umowy i obmurował posąg murem z mułowej cegły, umieszczając relację z tych wydarzeń na kamiennej steli przed piersią Sfinksa.
W dalszych okresach posąg otaczany był kultem – wzniesiono nawet świątynie poświęcono wyłącznie jemu. Podobnie jak piramidy, Sfinks pozostaje do dzisiaj jednym z symboli Egiptu. Po upływie tysiącleci zarówno olbrzymie budowle służące pochówkowi faraonów, jak i zwyczajnych rozmiarów, lecz wspaniale dekorowane grobowce obywateli spoza królewskiego rodu wciąż świadczą o bogactwie dokonań cywilizacji kraju nad Nilem.
komentarze
skomentowano: 2023-03-07 09:45:47 przez: dar61
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.